Nguy cơ Ukraine cạn tiền, châu Âu cạn cách

Châu Âu muốn hỗ trợ tài chính cho Ukraine giữa lúc nước này cạn ngân sách vì xung đột với Nga, nhưng ngay cả giải pháp khả thi nhất cũng vấp nhiều rào cản.

Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky ngày 17/11 ký ý định thư với người đồng cấp Pháp Emmanuel Macron, theo đó Kiev sẽ chi hàng tỷ USD để mua vũ khí của Paris, từ máy bay không người lái và bom dẫn đường tới hệ thống phòng thủ tên lửa mới và tối đa 100 tiêm kích Rafale.

Nếu được thực hiện, thỏa thuận này cùng với cam kết mua 150 tiêm kích Gripen từ Thụy Điển sẽ tạo ra phi đội chiến đấu cơ lớn nhất châu Âu, ngoài Nga. Tuy nhiên, nhiều nhà phân tích hoài nghi về tính khả thi của nó, khi một câu hỏi lớn vẫn chưa được giải quyết là ai sẽ trả tiền cho số vũ khí hiện đại đó.

Cả Kiev và Paris đều không có đủ tiền để tài trợ cho việc sản xuất hàng trăm tiêm kích, bom dẫn đường. Theo các quan chức Liên minh châu Âu (EU), Ukraine đang trên đà cạn kiệt tiền mặt vào mùa xuân, trong khi những nỗ lực kiềm chế thâm hụt ngân sách của Pháp đã khiến nhiều thủ tướng nước này phải từ chức chỉ sau một thời gian ngắn tại nhiệm.

Trong nhiều tháng, các quan chức EU đã tập trung xây dựng kế hoạch sử dụng khối tài sản bị đóng băng của Nga trong các ngân hàng ở Bỉ để làm đảm bảo cho khoản vay trị giá 140 tỷ euro (khoảng 160 tỷ USD) cho Ukraine. Mục tiêu của EU là cung cấp khoản tiền mà Ukraine đang rất cần, giúp họ trụ vững trong giai đoạn tiếp theo của cuộc chiến với Nga.

Tổng thống Pháp Emmanuel Macron (phải) và người đồng cấp Ukraine Volodymyr Zelensky tại căn cứ không quân Villacoublay gần Paris, Pháp ngày 17/11. Ảnh: AP

Ngay sau khi Nga phát động cuộc chiến ở Ukraine hồi tháng 2/2022, EU cùng các đối tác phương Tây đã phong tỏa số tiền mà Ngân hàng Trung ương Nga đầu tư vào châu Âu, Mỹ và Nhật Bản. Khoảng 2/3 số tiền này đang được giữ tại Euroclear, trung tâm lưu ký chứng khoán có trụ sở ở Bỉ.

Theo ý tưởng mới, Ngân hàng Trung ương châu Âu (ECB) sẽ giao số tài sản dự trữ của Nga cho EU, ước tính khoảng 180 tỷ euro. EU sẽ cấp 140 tỷ euro từ số tiền này dưới dạng "khoản vay bồi thường" cho Ukraine và Kiev chỉ hoàn trả số tiền sau khi được Moskva bồi thường tổn thất chiến sự.

Khoản vay dự kiến được thông qua tại cuộc họp của khối tháng trước, nhưng Bỉ bất ngờ chặn kế hoạch vào phút chót. Giới chức Bỉ lo ngại nước này có thể phải gánh hậu quả về chính trị, tài chính và pháp lý nếu Nga kiện hoặc đòi lại tiền.

Thủ tướng Bart De Wever cảnh báo nếu Euroclear, nơi đang giữ tài sản Nga, không thể bù đắp các khoản nợ của mình, công ty có thể nhanh chóng đánh mất niềm tin thị trường và nguy cơ khách hàng đồng loạt rút tài sản và dẫn tới cuộc khủng hoảng thị trường.

Chính phủ Bỉ cũng lo ngại Moskva có thể tịch thu tài sản của các công ty nước này bị mắc kẹt ở Nga kể từ năm 2022. Họ lo Nga hoặc các tòa án nước này có thể kiểm soát tài sản của Euroclear ở đó và thúc đẩy các nước thân thiện với Nga truy tìm tài sản của công ty này ở nhiều nơi khác.

Những người tham gia vào các cuộc đàm phán cho biết Euroclear đang có 17 tỷ euro (hơn 19 tỷ USD) tài sản ở Nga. Người phát ngôn của Euroclear cho biết công ty sẽ tiếp tục thảo luận với các nhà hoạch định chính sách.

"Bất kỳ đề xuất nào cũng phải tôn trọng luật pháp quốc tế và nguyên tắc pháp lý được quốc tế chấp nhận làm nền tảng cho các nền kinh tế phương Tây, đồng thời bảo vệ lợi ích của Euroclear và các bên liên quan", ông nói.

Tình hình còn trở nên phức tạp hơn vì vấn đề chính trị nội bộ của Bỉ. Chính phủ của Thủ tướng De Wever đang gặp khó khăn trong việc thông qua ngân sách và có nguy cơ sụp đổ nếu không đạt được thỏa thuận trước cuối tháng 12.

Để giảm thiểu rủi ro, họ yêu cầu các nước EU khác phải cam kết chia sẻ một phần gánh nặng bằng cách bảo lãnh cho khoản vay. Bỉ cũng thúc giục Ủy ban châu Âu (EC) xem xét phương án khác để chuyển tiền cho Ukraine.

Trong thư gửi các nước thành viên, EC nêu ra hai lựa chọn dự phòng gồm EU phát hành nợ chung để huy động tiền cho Ukraine hoặc các nước thành viên sẽ cấp viện trợ trực tiếp cho Kiev. Nhưng cả hai phương án này đều đối mặt với nhiều thách thức. Khoản vay chung sẽ tốn kém vì phải trả lãi, còn viện trợ trực tiếp sẽ gây áp lực ngân sách lên các nước vốn đã nợ nhiều.

Vì thế, các nhà hoạch định chính sách, giới ngoại giao và chuyên gia tại Brussels đều tin rằng kế hoạch cho vay dựa trên tài sản đóng băng của Nga cuối cùng sẽ được thông qua. Không phải vì lựa chọn này đơn giản, mà vì các phương án thay thế còn đối mặt nhiều thách thức hơn.

"Điều rõ ràng là kế hoạch B không tốt bằng kế hoạch A. Có thể không viện trợ tài chính cho Ukraine được không? Câu trả lời là không", Nicolas Veron, nhà đồng sáng lập tổ chức nghiên cứu Bruegel ở Bỉ và cũng làm việc tại Viện Kinh tế Quốc tế Peterson ở Mỹ, nói.

Chủ tịch EC Ursula von der Leyen tuần trước nhấn mạnh khoản vay dựa trên tài sản đóng băng là "cách hiệu quả nhất để duy trì quốc phòng và nền kinh tế của Ukraine".

Với kế hoạch này, Ukraine có thể nhận khoản vay với lãi suất 0% và chỉ phải trả lại sau khi nhận tiền bồi thường chiến tranh từ Nga. Nó cũng mang lại hỗ trợ tài chính lớn và gửi thông điệp rõ ràng tới Nga rằng Ukraine có đủ nguồn lực để tiếp tục chiến đấu.

Nếu EU buộc phải dùng tới lựa chọn khác, "điều đó sẽ củng cố quan điểm của Tổng thống Nga Vladimir Putin rằng thời gian đứng về phía ông ấy", theo Mujtaba Rahman, giám đốc khu vực châu Âu của tổ chức Eurasia Group.

Tuy nhiên, một số nước EU vẫn ngần ngại đưa ra cam kết mà Bỉ mong muốn. Thủ tướng Slovakia Robert Fico cảnh báo nước này sẽ phản đối nếu khoản vay được Ukraine dùng để trang trải chi phí quân sự. Nga tuần trước cũng đe dọa sẽ "tính sổ" với Bỉ nếu tài sản bị tịch thu, dù EU tuyên bố khoản vay không phải là tịch thu.

Ngay cả trong thư ngày 17/11, EC cũng phải thừa nhận rằng kế hoạch có thể bị hiểu lầm là tịch thu tài sản Nga, điều đó có thể khiến giới đầu tư quốc tế lo ngại về tiền gửi ở châu Âu. Ủy ban thêm rằng việc tìm kiếm giải pháp hoàn hảo và đơn giản là "không thực tế".

Thời gian để EU đàm phán và đạt thỏa thuận ngày càng rút ngắn, bởi theo Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF), thâm hụt ngân sách của Ukraine trong giai đoạn 2026-2027 có thể lên tới 65 tỷ USD.

Khói bốc lên từ nhà máy bị tấn công ở Mukachevo, Zakarpattia, Ukraine, ngày 21/8. Ảnh: AFP

Giới chức EU nói Ukraine cần được viện trợ thêm tiền vào khoảng tháng 3-4, nhưng chưa rõ liệu họ có thể đạt thỏa thuận trong cuộc họp dự kiến ngày 18/2 năm sau hay không.

Nếu khoản vay chậm được thông qua, ủy viên kinh tế của EU Valdis Dombrovskis nói khối có thể cần đưa ra giải pháp tạm thời để bù đắp khoảng trống tài chính của Kiev trong mùa xuân. Trong thư, EC cũng đề xuất khả năng kết hợp nhiều phương án để đảm bảo tiền được chuyển kịp lúc.

Một số nước EU hy vọng vào hỗ trợ từ ngoài khối. Na Uy, quốc gia không phải thành viên EU nhưng có gắn kết chặt chẽ về kinh tế, đã được hưởng lợi từ giá năng lượng tăng vì xung đột. Hai nhà kinh tế Na Uy đề xuất nước này nên góp phần bảo lãnh khoản vay của EU.

Nhiều nghị sĩ Na Uy cũng ủng hộ ý tưởng, nhưng Bộ trưởng Tài chính Jens Stoltenberg tuần trước nói Na Uy không muốn làm "bên bảo lãnh đơn độc".

Các lãnh đạo EU đang bước vào những tuần đầy căng thẳng để cứu vãn kế hoạch. Nếu họ thất bại, rủi ro sẽ rất lớn.

"Có những giải pháp thay thế, nhưng chúng đều kém hấp dẫn hơn nhiều vì gây thêm gánh nặng cho mọi người", Nicolas Veron nói.

Thanh Tâm (Theo WSJ, AFP, Reuters)