Khi AI quản lý mọi thứ: Con người có còn tự do hay sẽ thành robot?

Trong nhiều tập đoàn, thuật toán AI đã thay thế con người trong việc phân ca, giám sát tiến độ và đánh giá hiệu suất. Ở quy mô đô thị, AI điều phối giao thông, kiểm soát năng lượng, dự báo an ninh. 

Không biết mệt, không sai sót, xử lý hàng triệu dữ liệu trong chớp mắt, AI đang khiến bộ máy quản lý trở nên trơn tru và tiết kiệm hơn bao giờ hết.

Khi con người thành công cụ

Lý tưởng mà AI mang lại là giải phóng con người khỏi công việc lặp lại, dành thời gian cho sáng tạo, nghiên cứu và phát triển bản thân. Nhưng trong thực tế, khi quyền quyết định rơi hoàn toàn vào tay thuật toán, con người có nguy cơ bị mất vai trò chủ động.

Theo The Verge, Amazon đã triển khai hệ thống tự động theo dõi năng suất lao động, có khả năng gửi cảnh báo và thậm chí chấm dứt hợp đồng với nhân viên mà không cần sự phê duyệt của quản lý.

Axios cho biết chỉ riêng tại một kho hàng ở Baltimore, từ năm 2017 đến 2018 đã có khoảng 300 nhân viên bị sa thải theo cơ chế này.

Ở quy mô xã hội, nếu mọi hành vi bị AI giám sát và gợi ý, từ mua sắm đến di chuyển, nguy cơ đánh mất quyền tự do cá nhân là có thật. Khi ấy, con người có thể bị biến thành những "robot sinh học" sống theo kịch bản định sẵn, thiếu sáng tạo và sự đa dạng.

Cuộc đua đặt giới hạn

Nhiều quốc gia đang tìm cách kiểm soát rủi ro từ AI. Liên minh châu Âu đã ban hành Đạo luật AI, yêu cầu các hệ thống có rủi ro cao phải chịu giám sát chặt chẽ. Trong khi đó, hệ thống tín nhiệm xã hội ở Trung Quốc dù hiệu quả trong quản lý lại gây tranh cãi vì xâm phạm tự do cá nhân.

Tại Việt Nam, AI đã bắt đầu tham gia vào nhiều hoạt động quản lý xã hội và doanh nghiệp. Hà Nội và TP.HCM thử nghiệm hệ thống camera giao thông AI để phát hiện vi phạm tự động, phân luồng phương tiện, giảm ùn tắc. 

Các ứng dụng AI trong quản lý nhân sự, logistics hay bán lẻ cũng đang dần hiện diện. Một số doanh nghiệp thương mại điện tử đã thử nghiệm hệ thống AI để tối ưu vận hành kho, phân bổ đơn hàng cho shipper dựa trên vị trí, thói quen giao hàng và khả năng xử lý. 

Trong lĩnh vực quản trị nhân sự, nhiều công ty đang dùng phần mềm chấm công bằng nhận diện khuôn mặt, hay hệ thống đánh giá hiệu suất dựa trên dữ liệu làm việc trực tuyến. Điều này giúp tăng năng suất và hạn chế gian lận, nhưng đồng thời cũng làm dấy lên lo ngại về quyền riêng tư và nguy cơ người lao động trở thành "con số" trong bảng tính.

Những bước đi này cho thấy AI đang len lỏi vào đời sống thường nhật, tạo ra cả cơ hội lẫn lo ngại. Người lao động được giảm bớt thủ tục giấy tờ, nhưng cũng đối diện với áp lực "bị máy theo dõi". Nếu thiếu khung pháp lý rõ ràng và cơ chế giám sát minh bạch, nguy cơ lạm dụng là có thật.

Ranh giới công nghệ - con người

Vấn đề không nằm ở bản thân AI, mà ở cách con người sử dụng nó.

Trước hết, AI nên là công cụ hỗ trợ, không thay thế hoàn toàn ý chí con người. Một bản kế hoạch tối ưu hóa dữ liệu vẫn có thể thiếu đi cảm xúc và tính nhân văn - điều mà chỉ con người mới mang lại.

Thứ hai, cần một khung pháp lý và đạo đức rõ ràng, đảm bảo sự minh bạch trong cách AI được triển khai, đặc biệt ở lĩnh vực giám sát và quản lý con người.

Cuối cùng là năng lực thích ứng của chính con người. Nếu người lao động chỉ biết tuân lệnh AI mà không hiểu cách nó hoạt động, họ sẽ đánh mất khả năng tư duy phản biện và sáng tạo. Ngược lại, nếu được trang bị kỹ năng số và tư duy độc lập, con người có thể làm chủ công nghệ, biến AI thành bạn đồng hành, không phải xiềng xích.